Wspomagane samobójstwo to zagadnienie etyczne i prawne, które wywołuje silne emocje i polaryzuje wiele społeczeństw. Różne formy działań wpływających na długość życia, takie jak eutanazja, zaprzestanie uporczywej terapii, samobójstwo wspomagane czy medycyna paliatywna, są przedmiotem intensywnych dyskusji. Warto jednak rozróżnić eutanazję, w której osoba trzecia (najczęściej lekarz) aktywnie podaje środki farmakologiczne, od samobójstwa wspomaganego, gdzie osoba trzecia jedynie ułatwia popełnienie samobójstwa, udostępniając środki lub udzielając porady.
Złożone Etyczne Paralele: Aborcja, Eutanazja
Kwestie eutanazji i wspomaganego samobójstwa często wywołują dyskusje, które w pewnym sensie nawiązują do debaty o aborcji. We wszystkich tych przypadkach kluczową rolę odgrywa sprzeczność między rolą lekarza ratującego życie a prośbą o jego zakończenie.
Podobieństwa w argumentacji są uderzające. W kontekście aborcji pojawia się argumentacja dotycząca przewidywanego cierpienia dziecka z powodu niepełnosprawności, sugerująca, że „lepiej je zabić”. Analogicznie, w przypadku eutanazji i wspomaganego samobójstwa osób dorosłych, zwłaszcza tych z niepełnosprawnościami lub przewlekle chorych, podnosi się argumenty o zakończeniu ich cierpienia i braku sensu dalszego życia.
Można również zauważyć, że w pewnych okolicznościach eutanazja lub wspomagane samobójstwo mogą być postrzegane jako „późna aborcja”. Dzieje się tak, gdy osoba, która urodziła się z niepełnosprawnością i żyła z nią przez lata, ostatecznie decyduje się na zakończenie życia, co przypomina wcześniejszą decyzję o aborcji ze względu na te same przewidywane problemy zdrowotne.
Prawne uregulowania wspomaganego samobójstwa w Europie
Obecnie w większości państw europejskich udzielenie pomocy przy samobójstwie jest czynem zabronionym. Istnieją jednak kraje, które dopuszczają takie działania, choć z pewnymi ograniczeniami.
Belgia i Holandia uznają wspomagane samobójstwo za dopuszczalne. Dzieje się tak między innymi dlatego, że w tych państwach dopuszczalna jest także eutanazja, a więc wspomagane samobójstwo jest postrzegane jako mniejsza ingerencja. Przypominam, że eutanazja to zabijanie na prośbę, a wspomaganie samobójstwa to tylko ułatwienie.
W Szwajcarii pomoc przy popełnieniu samobójstwa jest zakazana, o ile jest udzielona z egoistycznych pobudek, np. w celu uzyskania korzyści finansowej. Chodzi o to, aby nikt nie zarabiał na tym procederze. To umożliwia działalność organizacji takich jak Dignitas, która deklaruje brak celu komercyjnego, choć pobiera składki członkowskie i dodatkowe opłaty.
W lutym 2020 roku niemiecki Federalny Trybunał Konstytucyjny podjął bardzo ważną decyzję. Unieważnił on przepis, który zakazywał firmom i organizacjom oferowania pomocy w samobójstwie. W praktyce oznacza to, że w Niemczech wspomagane samobójstwo stało się legalne. Trybunał stwierdził, że prawo do zakończenia własnego życia obejmuje również prawo do ubiegania się o pomoc osoby trzeciej w tym zamiarze. Trybunał zwrócił uwagę na niespójność niemieckiej regulacji, która dopuszczała pomoc bliskich, ale zakazywała zorganizowanej pomocy, faworyzując w ten sposób niektórych obywateli. Wyrok FTK potwierdził istnienie prawa do decydowania o własnej śmierci i do popełnienia samobójstwa, a także prawa do korzystania z pomocy innych.
Wielka Brytania jest obecnie świadkiem debaty nad projektem ustawy o wspomaganym samobójstwie (Terminally Ill Adults (End of Life) Bill). Izba Gmin poparła ustawę większością 23 głosów, a teraz będzie ona analizowana przez Izbę Lordów. Zwolennicy ustawy twierdzą, że da ona nieuleczalnie chorym dorosłym wybór sposobu śmierci i zapobiegnie bolesnym zgonom. Krytycy obawiają się jednak, że może to prowadzić do nacisków na osoby, aby wybrały wspomaganą śmierć. Sekretarz Zdrowia Wes Streeting, który głosował przeciw, wyraził obawy dotyczące braku budżetu na taką usługę i niedostatecznego dostępu do wysokiej jakości opieki paliatywnej, co mogłoby wywierać presję na umierających pacjentów.
Kanada to przykład kraju, gdzie zabezpieczenia w prawie o eutanazji zostały naruszone w ciągu 5 lat od uchwalenia. W marcu Kanada została skrytykowana przez ONZ za wprowadzenie eutanazji dla osób niepełnosprawnych, a rozszerzenie jej na osoby chore psychicznie zostało wstrzymane z powodu sprzeciwu pracowników służby zdrowia. Niektórzy pacjenci skarżą się na ciągłe nakłanianie do wybrania tej opcji.
Studium przypadków z Europejskiego Trybunału Praw Człowieka
Europejski Trybunał Praw Człowieka przyjmuje bardzo ostrożne stanowisko w kwestii prawnego uregulowania dostępu do metod pozwalających na zakończenie życia.
W sprawie “Pretty przeciwko Zjednoczonemu Królestwu (2002)” skarżąca, umierająca na nieuleczalną chorobę, chciała, aby jej mąż pomógł jej popełnić samobójstwo, ale obawiała się, że zostanie on pociągnięty do odpowiedzialności karnej. ETPC uznał, że prawo do życia (Artykuł 2 Konwencji) nie może być interpretowane jako prawo do śmierci. Nie stwierdzono również naruszenia Artykułu 3 (zakaz tortur) ani Artykułu 8 (prawo do poszanowania życia prywatnego), stwierdzając, że państwo nie ma pozytywnego obowiązku zezwalania na działania zmierzające do zakończenia życia.
W sprawie “Haas przeciwko Szwajcarii (2011)” skarżący wnosił o możliwość udostępnienia śmiertelnej substancji bez recepty. ETPC nie stwierdził naruszenia Artykułu 8, zauważając, że państwa członkowskie Rady Europy nie osiągnęły porozumienia w kwestii prawa jednostki do wyboru sposobu i czasu zakończenia życia, i mają w tym zakresie szeroki margines swobody.
Sprawie “Koch przeciwko Niemcom (2012)” dotyczyła odmowy udostępnienia śmiertelnej dawki leku żonie skarżącego, która była sparaliżowana i chciała zakończyć życie. ETPC uznał, że odmowa niemieckich sądów zbadania zasadności zarzutów skarżącego stanowiła naruszenie proceduralnego aspektu Artykułu 8 (prawo do poszanowania życia prywatnego i rodzinnego). Europejski trybunał nie uznał więc prawa do wspomaganego samobójstwa, ale skrytykował Niemcy za odmowę rozpatrzenia sprawy.
Czy wspomagane samobójstwo będzie możliwe w Polsce?
Obecnie w Polsce nie ma realnych perspektyw na wprowadzenie ustawy legalizującej wspomagane samobójstwo, a więc tym bardziej eutanazji. Wynika to z głęboko zakorzenionych wartości, obowiązującego prawa i silnego sprzeciwu wielu wpływowych środowisk.
Samobójstwo samo w sobie nie jest zakazane, a jego popełnienie lub próba nie rodzi negatywnych konsekwencji prawnych dla niedoszłego samobójcy. Nie ma jednak zgody co do tego, czy istnieje „prawo do popełnienia samobójstwa”, czyli osobiste prawo jednostki do samodzielnego zakończenia życia.
Art. 151 k.k. (Doprowadzenie do samobójstwa) kara za „doprowadzenie innej osoby do samobójstwa namową lub przez udzielenie pomocy”. Toczący się spór prawny dotyczy tego, czy przepis ten obejmuje pomoc udzieloną z inicjatywy przyszłego samobójcy. Część prawników uważa, że art. 151 k.k. nie ma zastosowania, gdy to przyszły samobójca prosi o pomoc w wykonaniu zamiaru, ponieważ trudno mówić o „doprowadzeniu” do samobójstwa, gdy zamiar już istnieje.
Art. 162 k.k. (Obowiązek udzielenia pomocy) nakłada obowiązek udzielenia pomocy osobie znajdującej się w bezpośrednim zagrożeniu życia, w tym niedoszłym samobójcom. Interpretacja jest jednak niejednoznaczna. Niektórzy widzą w nim wyraz dezaprobaty prawodawcy wobec samobójstwa. Jednakże, obowiązek udzielenia pomocy nie oznacza obowiązku poddania się zabiegom ratującym życie, jeśli pacjent jest przytomny i wyraża sprzeciw. To w sensie faktycznym może oznaczać istnienie „prawa do samobójstwa”.
Polski ustawodawca i doktryna również wywodzą prawo do stanowienia o życiu i zdrowiu z godności człowieka (art. 30 Konstytucji). Autonomia człowieka, zdolność do samodzielnego rozumowania i działania, jest uznawana za istotę godności. Jednakże, polski ustawodawca traktuje ochronę życia bardzo kompleksowo, nie przyznając jednoznacznie pierwszeństwa indywidualnemu aspektowi prawa do życia, a raczej stoi na bardziej zbalansowanym stanowisku niż niemiecki FTK. FTK uważa, że decyzja samobójcza jest wyrazem autonomii jednostki, nierozerwalnie związanej z godnością, i nie może być kwestionowana pod względem motywacji. Taka wykładnia jest nie do pogodzenia z polskim porządkiem prawnym, który uwzględnia społeczną wartość życia i cel państwa w jego ochronie.
Ze względu na niejasności w interpretacji prawa karnego, nie ma jednoznacznej tezy o generalnej karalności ani o całkowitej dopuszczalności pomocy w samobójstwie w Polsce. Postuluje się potrzebę ustalenia jasnych zasad dopuszczalności wspomaganego samobójstwa, w tym możliwości korzystania z pomocy osób trzecich, aby ograniczyć ryzyko nadużyć i zapewnić klarowność intencji prawodawcy.
Jak na to zapatrują się lekarze i środowisko medyczne?
Większość środowisk medycznych w Polsce jest przeciwna legalizacji eutanazji czy wspomaganego samobójstwa, powołując się na zasady etyki lekarskiej (np. przysięgę Hipokratesa).
Brytyjscy lekarze podkreślili, że „wspomaganie samobójstwa nie jest opieką zdrowotną, a podstawową zasadą opieki paliatywnej nie jest ani przyspieszanie, ani opóźnianie śmierci”. Wyrazili również obawy, że proponowana ustawa „miażdży obecne strategie zapobiegania samobójstwom” i nie ma wymogu badania pacjentów przez specjalistów ani informowania rodziny, co zwiększa ryzyko przymusu lub nadużyć, zwłaszcza u osób z niepełnosprawnością intelektualną lub autyzmem.
W Polsce, obowiązek niesienia pomocy nie może stać w sprzeczności z wolą konkretnej osoby. Pacjent może wyrazić sprzeciw wobec przyszłych czynności medycznych, ale nie dotyczy to wyrażenia zgody na własną śmierć, ponieważ zakłada się, że decyzja o samobójstwie nie jest dostatecznie przemyślana i może wynikać ze stanów depresyjnych.
Polskie społeczeństwo, a samobójstwo
Samobójstwo jest negatywnie oceniane przez społeczeństwo, szczególnie w kręgu kultury judeochrześcijańskiej. Powszechne przekonanie o świętości życia prowadzi do krytyki działań ułatwiających samobójstwo.
W Polsce wciąż panuje „tabu samobójstwa”. Negatywna ocena społeczna samobójstwa jest na tyle powszechna, że wywiera wpływ na ustawodawstwo i jego interpretacje.
Badania CBOS z 2009 roku, choć dotyczyły eutanazji, wykazały, że 61% badanych uważało, że prawo powinno zezwalać lekarzowi na skrócenie życia nieuleczalnie chorego pacjenta na jego prośbę i prośbę rodziny, za pomocą bezbolesnych środków. To sugeruje, że podobny odsetek mógłby poprzeć medycznie wspomagane samobójstwo.
Wzrost poziomu samoświadomości społeczeństwa może prowadzić do większych oczekiwań względem prawa do samostanowienia, w tym w kwestii życia i zdrowia. To z kolei może z czasem podważyć dotychczasową koncepcję ochrony życia jako dobra społecznego jako wyłącznej racji dla penalizacji wspomaganego samobójstwa.
Podsumowanie
Wspomagane samobójstwo to złożona kwestia etyczna i prawna, różniąca się od eutanazji tym, że osoba trzecia jedynie ułatwia odebranie sobie życia, zamiast aktywnie podawać środki. Podczas gdy większość krajów europejskich penalizuje pomoc w samobójstwie, Belgia, Holandia i Szwajcaria (pod pewnymi warunkami) na to zezwalają. Niemiecki Federalny Trybunał Konstytucyjny zalegalizował zorganizowaną pomoc w samobójstwie w 2020 roku, uznając to za element prawa do samostanowienia. W Wielkiej Brytanii toczy się debata nad ustawą o wspomaganym samobójstwie, a Kanada spotyka się z krytyką za rozszerzenie przepisów o eutanazji. Europejski Trybunał Praw Człowieka podchodzi do tematu ostrożnie, podkreślając prawo do prywatności w decyzjach o końcu życia, ale nie uznając prawa do śmierci. W Polsce, ze względu na głęboko zakorzenione wartości, brak jest perspektyw na legalizację wspomaganego samobójstwa, a kodeks karny nadal penalizuje „doprowadzenie do samobójstwa”, choć interpretacje są niejednoznaczne. Sprzeciw środowisk medycznych i społeczne tabu wokół samobójstwa również wpływają na tę kwestię, choć rosnąca samoświadomość społeczna może w przyszłości podważyć obecne podejście.
Piotr Birstall
Komentarze do wpisu (0)