Birutė Jonuškaitė jest Litwinką, która urodziła się i dorastała w Polsce, w okolicy Sejn. Od czasu studiów mieszka w Wilnie. To poetka, prozaiczka, eseistka i tłumaczka naszej literatury. Przełożyłana język litewski m.in. utwory: Czesława Miłosza, Wisławy Szymborskiej, Hanny Krall, Jacka Dehnela, Magdaleny Tulli, a także piszącej te słowa. Od wielu lat pełni funkcję prezesa Związku Pisarzy Litwy. Jest laureatką wielu nagród, m.in.: Złotego Krzyża Zasługi RP, Orderu „Za zasługi dla Litwy“ oraz Nagrody im. Witolda Hulewicza. Jej twórczość tłumaczono na kilkanaście języków obcych. „Lista obecności” to dwujęzyczny polsko-litewski tom, który w połowie bieżącego roku został opublikowany w Wydawnictwie Warsztaty Kultury. To czwarta książka Birutė Jonuškaitė przełożona na język polski. Wcześniej ukazały się u nas: tom wierszy „Dziecko o posiwiałych oczach” oraz powieści „Maranta” i „Maestro”. Pierwsza z nich była nominowana w 2020 r. do Nagrody Literackiej Gdynia za świetny przekład dokonany przez Agnieszkę Rembiałkowską, wykładowczynię bałtystyki na Uniwersytecie Warszawskim. Ta sama tłumaczka przełożyła także „Listę obecności”. Książka zawiera 70 wierszy. Autorką ilustracji jest Daiva Kairevičiūtė.
Tytuł tej recenzji zaczerpnęłam z utworu Birutė Jonuškaitė „Femme fatale”. Chyba każdy z nas ma taki jeden jedyny wrzesień, albo grudzień, który powraca w snach. I który nawet po latach ogrzewa swoim ciepłem i blaskiem. Który podtrzymuje w nas życie. Birutė tak pisze o tym w wierszu:
byłam ci modlitwą
byłam służącą
kadzidłem wiekuistym
cud-zielem na wątłość twojego serca
nie na jedną noc
na zgrzytliwy wieczności krąg
wrześniowe wonie
westchnienia twoje
płomienne tango (…)
W wierszu pt. „Uroczna” miłość jest opisana jako obsesja:
Pan Bóg milczy
kiedy pytam
kto mi w głowę
wstawił antenę
z transmisją
tej twarzy tego głosu
tych westchnień
tych pleców (…)
Kiedyś na moim spotkaniu autorskim prowadzący powiedział, że piszę głównie wiersze o miłości niespełnionej. Zapytałam go: „A co to jest miłość spełniona?” I przypomniałam mu scenę z filmu „Noc iguany” (jednego z moich ulubionych), gdzie bohaterka na pytanie Lawrence’a Shannona (w tej roli Richard Barton) o jej przeżycia erotyczne odpowiada, że ma za sobą dwa. Jedno z nich zdarzyło się w kinie, kiedy siedzący obok niej mężczyzna dotknął kolanem jej kolana. W „Liście obecności” spotykamy osoby o podobnej wrażliwości. Tematem wierszy Birutė jest często głód uczuć, nieumiejętność ich przeżywania, ale i niedoświadczania ich ze strony bliskich. Kobieta – podmiot wiersza „Filozofka” wyraża przekonanie, że najważniejsze w życiu są modlitwa i miłość. W każdej z nich czuje się nie dość dobra. Czyni sobie z tego zarzut:
Dwie rzeczy są w życiu ważne:
modlitwa i miłość.
W żadnej z nich nie nabrałam wprawy.
Międlę obie jak gumę do żucia
o smaku nijakim (…)
Wiele z nas mogłoby się utożsamiać z bohaterką wiersza „Niepewna”. Dopiero z wiekiem, po wielu doświadczeniach życiowych nabiera ona przekonania, że jest wartościową, potrzebną innym osobą. Tak pisze o niej poetka:
pożądali mnie głupcy i ofermy
ja pragnęłam energicznych mędrców
dopiero teraz rozumiem
że żyję w czyimś uśmiechu (…)
dla kogoś jest ważne że jestem
więc skąd ta wieczna niepewność?
W biografii „Wyklęta. Poezja i miłość Mariny Cwietajewej” Anna Piwkowska pisze, że Rainer Maria Rilke nazywał dobrym małżeństwem takie, „w którym każde będzie czuwać nad samotnością drugiego i okazywać mu największe zaufanie, podobne do tego, jakim sam jest obdarzany”. To ideał dany tylko niewielu związkom. Na pewno nie udaje się go osiągnąć dwojgu ludziom z wiersza „W parze ze sobą”:
ślęczeć w celi własnej ciasnej
przez kraty oglądać stale
jak mijają cię mijają mijają
splecione w objęciach pary
we wszystkich hotelach świata (…)
bez porannych narad snucia planów
bez postojów z kanapką i żartami
bez wędrownych książek w plecaku
bez wspólnej modlitwy przed spaniem
w całego świata hotelach
przełykać wrzątek prawdy
od samotności straszniejsza
jest tylko samotność w parze
Przyjęło się uważać, że młodość to cudowny, beztroski czas w życiu człowieka. Nie pamiętam, która z polskich poetek wyznała, że wszystko, co najpiękniejsze, przeżyła do czternastego roku życia. I że potem już właściwie mogłaby umrzeć. Wiersz zatytułowany „Cyniczka” czyta się jak wyznanie starej, zmęczonej życiem, zobojętniałej na wszystko kobiety. Puenta bardzo zaskakuje.
martwi mnie
moje serce
umysł emocje
apatia obojętność totalna
(…) zbudowałam sobie pancerz
tkwię w nim jak ślimak
nie umiem kochać
tam w środku
mróz uczuć (…)
i jak tu kogoś pokochać
z poważaniem
cyniczka
(lat piętnaście, z internetu)
Zmieniają się ustroje, a niesprawiedliwość społeczna pozostaje. Rażąca niesprawiedliwość. Birutė Jonuškaitė jest na nią szczególnie wyczulona. W wierszu zatytułowanym „Dyrektorka” porusza temat dysproporcji w poziomie życia szefowej firmy i podległych jej pracowników.
w pierwszym rzędzie z wdziękiem
noga na nodze
w przykuwających wzrok butach
zaledwie dziesięć procent miesięcznej pensji
dalej szeregi podwładnych
które za dziewięćdziesiąt procent
mogą sobie najwyżej odlotowe sznurówki
W utworze zatytułowanym „Prze(d)sądna” poetka opisuje dylematy kobiety zbyt wrażliwej, by mogła wyrzucić zimą śpiące w jej domu biedronki. Obawia się, że nawet sam zły zamiar może sprowadzić nieszczęście na dom, a może i na cały świat.
od wczesnej jesieni
w zakamarkach domu
jak okruchy z dziobów jaskółek
śnią zastygłe biedronki
mogę je wymieść szczotką
zmiażdżyć wessać w odkurzacz
najwyższy czas
zrobić świąteczne porządki
zwlekam milczę w poczuciu winy
nie umiem tego objaśnić
we wszechświecie otworzy się otchłań
od jednego zamachu miotłą
ba od jednej świętokradczej myśli
okruch po okruchu
rozsypie się niebo
nigdy nie wróci wiosna
lęk mnie obezwładnia
wnika w sen biedronek (…)
Ach, gdyby choć promil tej wrażliwości mieli przywódcy państw, którzy każą zrzucać bomby na miasta i wsie. Którzy „organizują” wojny chcącym żyć w pokoju ludziom. I pod groźbą kary śmierci za dezercję, posyłają do walki żołnierzy – jak gladiatorów. Wodzowie zapewne śpią snem spokojnym. Jakże mocno różnią się ludzkie sumienia…
Włoski poeta Giancarlo Stoccoro w rozmowie z Izabelą Teresą Kostką powiedział: „Freud wskazywał, że psychoanalitycy docierają tam, gdzie poeci już byli”. Birutė Jonuškaitė należy do tych, którzy odważnie sięgają do najgłębszych pokładów jaźni, aby wydobyć i przekazać odbiorcom prawdę o sobie i świecie. Bardzo polecam Państwu jej tomik.
Birutė Jonuškaitė: Lista obecności. Przekład Agnieszka Rembiałkowska. Wydawnictwo Warsztaty Kultury, Lublin 2025
Komentarze do wpisu (0)